ویژه نامه ضیافت مشرق - در بخشی از مدخل حسن بن علی(ع) در دانشنامه جهان اسلام درباره وجه تسمیه و نام آن امام بزرگوار آمده است: در پاره‌اى احاديث اين نام‌گذارى به الهام الهى منسوب شده و تأكيد گرديده است كه نامهاى حسن و حسين، معادل شَبَّر و شَبير، نامهاى پسران هارون، هستند.
برخی از منابع نیز از عدم سابقه این نام در پیش از اسلام یاد کرده اند: همچنين گفته شده است كه اين دو نام از نامهاى بهشتی اند كه قبل از اسلام، نزد مردم عرب هيچ سابقه‌اى نداشته‌اند.
در این مدخل به روایات دیگر هم اشاره شده است: براساس پاره‌اى گزارشها كه در منابع اهل‌سنّت آمده است، امام على عليه‌السلام پيش از آنكه پيامبر پسر او را حسن بنامد، نام حمزه يا حرب را براى او برگزيده بود، اما براساس روايت ابن‌بابويه حضرت على، ضمن آنكه گفت در نام‌گذارى فرزندش بر رسول خدا پيشى نمی جويد، به ايشان اظهار داشت نام «حرب» را براى فرزندش دوست میدارد.
در این مدخل درباره القاب امام حسن(ع) نیز این گونه آمده است: به امام حسن القاب فراوانى نيز نسبت داده شده است كه پاره‌اى از آنها در واقع اوصاف آن حضرت محسوب میشوند. نويسنده ناشناخته كتاب القاب الرسول و عترته، براساس چندين حديث نبوى در وصف و بزرگداشت حسنين عليهماالسلام، القاب مشترك آن دو را به تفصيل ذكر كرده است، مانند سِبْط رسول‌اللّه، ريحانة نبىّ اللّه، سيّدشباب اهل‌الجنة، قرّة عين‌البتول، عالم، مُلهَم الحق، و قائدالخلق.
دیگر القاب منتسب به امام این گونه ذکر شده اند: ابن‌ابی الثلج القاب امير، حجة، كفِىّ، سبط، و ولىّ را از القاب اختصاصى آن حضرت شمرده است. از ديگر القاب آن حضرت، وزير، قائم، طيب، امين، بَرّ، مجتبى، و زاهد بوده است. ابن‌طلحه شافعى به نقل از او بهاءالدين اربلى، مشهورترين لقب امام حسن را تقى و والاترين لقب او را سيد ذكر كرده است از آن‌رو كه پيامبر صلی اللّه عليه‌وآله، درباره او فرمود: «انَّ ابنى هذا سيّدٌ». مشهورترين لقب وى در جامعه شيعه ايران، مجتبى است.
نویسنده مقاله حسن بن علی درباره ولادت امام حسن عليه‌السلام این گونه آوده است: امام در مدينه و بنابر مشهور ــبه تعبير ابن‌عبدالبرّ (ج1، ص384) صحيح‌ترين قول ــ در نيمه رمضان سال سوم هجرى زاده شد. طبق برخى روايات و نيز منابع تاريخى تولد وى در سال دوم هجرت بوده است.
و پیامبر اسلام در گوش ایشان اذان گفت: پس از تولد امام حسن، پيامبر اكرم در گوش وى اذان گفت و گوسفندى را براى وى عقيقه كرد. همچنين حضرت فاطمه سلام‌اللّه‌عليها يا خود پيامبر اكرم، هم‌وزن موى تراشيده او نقره صدقه دادند.
سوانح حيات
در این مذخل با اشاره به اینکه درباره دوران كودكى و نوجوانى امام حسن عليه‌السلام اطلاع خاصى در دست نيست، آمده است: آنچه در منابع به وضوح ديده می شود، محبت شديد پيامبر اكرم به وى و برادرش حسين است، نظير اينكه پيامبر اين دو را بر دوش خود سوار می كرد؛ گاهى آن دو از سر و دوش پيامبر بالا می رفتند؛ يك بار پيامبر در حال سخنرانى بود كه اين دو برادر خردسال وارد مسجد شدند، پيامبر از منبر پايين آمد و آن دو را در آغوش گرفت.
در این مدخل درباره نقش و حضور امام حسن در زمان خلفا نیز اشاره شده است: در اواخر حيات خليفه دوم و به خواست او، از امام حسن عليه‌السلام دعوت شد كه در كنار شوراى انتخاب خليفه حضور يابد. در دوران عثمان، وقتى ابوذر به ربذه تبعيد شد، امام حسن عليه‌السلام در كنار پدر خود و براى اعتراض رسمى به خليفه سوم او را مشايعت كردند. در برخى منابع بر حضور وى به اتفاق برادر خود در خانه عثمان، به فرمان امام على عليه‌السلام، و براى پيشگيرى از تعرض به عثمان در ماجراى شورش مردم مصر و ديگران برضد خليفه تأكيد گرديده است.
نقش امام حسن در زمان خلافت امام علی(ع) نیز مورد دیگری است که در دانشنامه جهان اسلام به آن اشاره می شود: در دوران خلافت و امامت على عليه‌السلام، امام حسن در كنارپدر در عرصه‌های گوناگون حضورداشت.در جنگ جمل، وى به همراه عمار ياسر و ابن‌عباس، به فرمان پدر، براى بسيج مردم كوفه عازم آن شهر شد و در آنجا در نطقى مردم را به جهاد و حمايت از على عليه‌السلام دعوت كرد. در اين جنگ امام حسن عليه‌السلام در ميمنه سپاه بود. او همچنين در جواب خطبه عبداللّه‌بن‌زبير، در خطبه‌اى به دفاع از امام على عليه‌السلام پرداخت. در جنگ صفّين امام حسن عليه‌السلام فرماندهى قلب لشكر را برعهده داشت. پس از ماجراى تحكيم، وقتى عده‌اى از مردم لب به ملامت گشودند، امام حسن به فرمان امام على، به تشريح و نقد كار حَكَمَين پرداخت.
سخنرانی پس از شهادت امام علی و بیعت مردم با امام حسن از دیگر موضوعاتی است که در مدخل ویژه امام دوم شیعیان به آن پرداخته شده است: پس از شهادت امام على عليه‌السلام و خاك‌سپارى آن حضرت، امام حسن در اولين سخنرانى خود براى مردم، ابتدا به بيان مقام و فضائل و سيره آن حضرت پرداخت و سپس خود را به عنوان فرزند رسول‌اكرم و عضوى از خاندان او (اهل‌البيت) كه خداوند آنان را از هر پليدى مبرّا ساخته و در قرآن محبت و مودت و ولايت آنان را واجب كرده معرفى نمود. پس از آن، عبداللّه‌بن عباس (يا عبيداللّه‌بن عباس) سخنرانى كرد و مردم را به بيعت با امام حسن، به عنوان وصى امام على، فراخواند. بيعت در روز جمعه 21 رمضان سال 40 صورت گرفت. به نوشته طبرى امام هنگام بيعتِ خود تصريح كرد كه براساس كتاب خدا و سنّت پيامبر عمل میكند و هر شرط ديگرى (از جمله جنگ با معارضان) بايد به اين دو اصل برگردد.
شهادت کریم اهل بیت
در مدخل حسن بن علی بخشی نیز به شهادت این امام اشاره دارد: بنابر مشهور، شهادت امام حسن عليه‌السلام در 28 صفر 50 رخ داد. عمر آن حضرت در هنگام شهادت 48 سال بود اما باتوجه به اختلاف اقوال درباره تاريخ وفات، مدت عمر وى نيز، به اختلاف، 46 سال، 47 سال و حتى 58 سال ذكر شده كه به گفته ذهبى (ج 3، ص 277) قول اخير قطعآ نادرست است.
همه منابع نیز بر نوشاندن سم به امام تاکید دارند: بنابر بيشتر منابع معتبر اهل‌سنّت و شيعه، امام حسن عليه‌السلام با خوردن زهر به شهادت رسيد، مسموميت امام، نزديك به چهل روز طول كشيد. در پاره‌اى منابعِ معتبر، اين عمل به همسر حضرت، جَعْده بنت اشعث و به تحريك و تشويق معاويه نسبت داده شده است. در نقل ديگرى، وقتى امام حسن خبر از مسموميت خود میدهد و از ايشان درخواست میشود نام عامل آن را بگويد، امام امتناع میورزد. بنابه نقل ديگرى، اين كار به تشويق معاويه و به دست دختر سهيل‌بن عمرو، همسر ديگر امام حسن عليه‌السلام، صورت پذيرفته است.
درباره دفن امام حسن عليه‌السلام نيز اقوال مختلفى وجود دارد: بنابه روايت شيخ طوسى، امام حسن به برادرش وصيت كرده بود او را در كنار مدفن پيامبراكرم به خاك بسپارند، اما اگر كسانى مانع اين اقدام شدند هرگز پافشارى نكنند، مبادا كه خونى ريخته شود. بنا به نقل بلاذرى، امام چون متوجه بهانه‌جويى مروان شد از تصميم خود منصرف گرديد. براساس نقلى ديگر، امام حسن در اين باره سخنى نگفت، بلكه امام حسين عليه‌السلام می خواست پيكر برادر خود را در كنار رسول خدا به خاك بسپارد.
در دیگر منابع نیز آمده است: امام حسن پيش از وفات، از عايشه خواسته بود كه اجازه دهد در كنار پيامبراكرم به خاك سپرده شود و عايشه موافقت كرده بود ولى حضرت، به سبب مخالفت بنی اميه، از درخواست خود دست برداشته و خواسته بود در كنار مادرش، فاطمه سلام‌اللّه‌عليها، دفن شود. در نقلى ديگر، امام حسن وصيت كرده بود جسدش را، پس از غسل و كفن، براى تجديد عهد نزد قبر رسول خدا ببرند و سپس در كنار مادربزرگش، فاطمه بنت اسد، دفن كنند.
اما امویان مانع از این درخواست می شوند: در اين اوضاع و احوال، نزديك بود مراسم دفن امام حسن به نزاع بزرگى بين بنی هاشم و طرفداران امام عليه‌السلام از يك‌سو و امويان از سوى ديگر منجر گردد. هنگام آوردن جنازه آن حضرت براى زيارت قبر رسول خدا، مروان كه تا آن لحظه گزارشهاى مدينه را براى معاويه می فرستاد، به همراه هزار تن از يارانش با سلاح در مراسم حاضر و مانع اين عمل شد. بنابه روایتی، عايشه وقتى اوضاع را چنين ديد، براى آنكه كار به جاى خطرناكى نرسد، مانع دفن جنازه امام حسن عليه‌السلام در كنار قبر رسول خدا شد. بدين‌گونه امام حسين عليه‌السلام جنازه برادر خود را در قبرستان بقيع دفن كرد.
گزارش دانشنامه جهان اسلام درباره وضعیت مردم نیز در مراسم تشییع پیکر امام خواندنی است: در هنگام دفن آن حضرت، قبرستان بقيع آكنده از جمعيت بود و مردم می گريستند و بازارها بسته شده بود. پس از دفن آن حضرت، محمد حنفيه ضمن اظهار اندوه، به بيان فضائل و مناقب ايشان پرداخت. زنان بنی هاشم يك ماه به عزادارى پرداختند. در مكه و مدينه، زنان و مردان و كودكان، هفت شبانه‌روز بر وى گريستند و بازارها را بستند.
گفتنی است بنیاد دائره المعارف اسلامی در سال 1362 توسط رهبر معظم انقلاب تأسیس شده است. ریاست عالی بنیاد را حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و مدیریت عامل آن را دکترغلامعلی حداد عادل برعهده دارد. گروه های علمی دانشنامه جهان اسلام ذیل 15 گروه اصلی به پژوهش درباره همه موضوعات مرتبط با اسلام می پردازند که تاکنون 18 مجلد از این دانشنامه منتشر شده است.
برخی از منابع نیز از عدم سابقه این نام در پیش از اسلام یاد کرده اند: همچنين گفته شده است كه اين دو نام از نامهاى بهشتی اند كه قبل از اسلام، نزد مردم عرب هيچ سابقه‌اى نداشته‌اند.
در این مدخل به روایات دیگر هم اشاره شده است: براساس پاره‌اى گزارشها كه در منابع اهل‌سنّت آمده است، امام على عليه‌السلام پيش از آنكه پيامبر پسر او را حسن بنامد، نام حمزه يا حرب را براى او برگزيده بود، اما براساس روايت ابن‌بابويه حضرت على، ضمن آنكه گفت در نام‌گذارى فرزندش بر رسول خدا پيشى نمی جويد، به ايشان اظهار داشت نام «حرب» را براى فرزندش دوست میدارد.
در این مدخل درباره القاب امام حسن(ع) نیز این گونه آمده است: به امام حسن القاب فراوانى نيز نسبت داده شده است كه پاره‌اى از آنها در واقع اوصاف آن حضرت محسوب میشوند. نويسنده ناشناخته كتاب القاب الرسول و عترته، براساس چندين حديث نبوى در وصف و بزرگداشت حسنين عليهماالسلام، القاب مشترك آن دو را به تفصيل ذكر كرده است، مانند سِبْط رسول‌اللّه، ريحانة نبىّ اللّه، سيّدشباب اهل‌الجنة، قرّة عين‌البتول، عالم، مُلهَم الحق، و قائدالخلق.
دیگر القاب منتسب به امام این گونه ذکر شده اند: ابن‌ابی الثلج القاب امير، حجة، كفِىّ، سبط، و ولىّ را از القاب اختصاصى آن حضرت شمرده است. از ديگر القاب آن حضرت، وزير، قائم، طيب، امين، بَرّ، مجتبى، و زاهد بوده است. ابن‌طلحه شافعى به نقل از او بهاءالدين اربلى، مشهورترين لقب امام حسن را تقى و والاترين لقب او را سيد ذكر كرده است از آن‌رو كه پيامبر صلی اللّه عليه‌وآله، درباره او فرمود: «انَّ ابنى هذا سيّدٌ». مشهورترين لقب وى در جامعه شيعه ايران، مجتبى است.
نویسنده مقاله حسن بن علی درباره ولادت امام حسن عليه‌السلام این گونه آوده است: امام در مدينه و بنابر مشهور ــبه تعبير ابن‌عبدالبرّ (ج1، ص384) صحيح‌ترين قول ــ در نيمه رمضان سال سوم هجرى زاده شد. طبق برخى روايات و نيز منابع تاريخى تولد وى در سال دوم هجرت بوده است.
و پیامبر اسلام در گوش ایشان اذان گفت: پس از تولد امام حسن، پيامبر اكرم در گوش وى اذان گفت و گوسفندى را براى وى عقيقه كرد. همچنين حضرت فاطمه سلام‌اللّه‌عليها يا خود پيامبر اكرم، هم‌وزن موى تراشيده او نقره صدقه دادند.
سوانح حيات
در این مذخل با اشاره به اینکه درباره دوران كودكى و نوجوانى امام حسن عليه‌السلام اطلاع خاصى در دست نيست، آمده است: آنچه در منابع به وضوح ديده می شود، محبت شديد پيامبر اكرم به وى و برادرش حسين است، نظير اينكه پيامبر اين دو را بر دوش خود سوار می كرد؛ گاهى آن دو از سر و دوش پيامبر بالا می رفتند؛ يك بار پيامبر در حال سخنرانى بود كه اين دو برادر خردسال وارد مسجد شدند، پيامبر از منبر پايين آمد و آن دو را در آغوش گرفت.
در این مدخل درباره نقش و حضور امام حسن در زمان خلفا نیز اشاره شده است: در اواخر حيات خليفه دوم و به خواست او، از امام حسن عليه‌السلام دعوت شد كه در كنار شوراى انتخاب خليفه حضور يابد. در دوران عثمان، وقتى ابوذر به ربذه تبعيد شد، امام حسن عليه‌السلام در كنار پدر خود و براى اعتراض رسمى به خليفه سوم او را مشايعت كردند. در برخى منابع بر حضور وى به اتفاق برادر خود در خانه عثمان، به فرمان امام على عليه‌السلام، و براى پيشگيرى از تعرض به عثمان در ماجراى شورش مردم مصر و ديگران برضد خليفه تأكيد گرديده است.
نقش امام حسن در زمان خلافت امام علی(ع) نیز مورد دیگری است که در دانشنامه جهان اسلام به آن اشاره می شود: در دوران خلافت و امامت على عليه‌السلام، امام حسن در كنارپدر در عرصه‌های گوناگون حضورداشت.در جنگ جمل، وى به همراه عمار ياسر و ابن‌عباس، به فرمان پدر، براى بسيج مردم كوفه عازم آن شهر شد و در آنجا در نطقى مردم را به جهاد و حمايت از على عليه‌السلام دعوت كرد. در اين جنگ امام حسن عليه‌السلام در ميمنه سپاه بود. او همچنين در جواب خطبه عبداللّه‌بن‌زبير، در خطبه‌اى به دفاع از امام على عليه‌السلام پرداخت. در جنگ صفّين امام حسن عليه‌السلام فرماندهى قلب لشكر را برعهده داشت. پس از ماجراى تحكيم، وقتى عده‌اى از مردم لب به ملامت گشودند، امام حسن به فرمان امام على، به تشريح و نقد كار حَكَمَين پرداخت.
سخنرانی پس از شهادت امام علی و بیعت مردم با امام حسن از دیگر موضوعاتی است که در مدخل ویژه امام دوم شیعیان به آن پرداخته شده است: پس از شهادت امام على عليه‌السلام و خاك‌سپارى آن حضرت، امام حسن در اولين سخنرانى خود براى مردم، ابتدا به بيان مقام و فضائل و سيره آن حضرت پرداخت و سپس خود را به عنوان فرزند رسول‌اكرم و عضوى از خاندان او (اهل‌البيت) كه خداوند آنان را از هر پليدى مبرّا ساخته و در قرآن محبت و مودت و ولايت آنان را واجب كرده معرفى نمود. پس از آن، عبداللّه‌بن عباس (يا عبيداللّه‌بن عباس) سخنرانى كرد و مردم را به بيعت با امام حسن، به عنوان وصى امام على، فراخواند. بيعت در روز جمعه 21 رمضان سال 40 صورت گرفت. به نوشته طبرى امام هنگام بيعتِ خود تصريح كرد كه براساس كتاب خدا و سنّت پيامبر عمل میكند و هر شرط ديگرى (از جمله جنگ با معارضان) بايد به اين دو اصل برگردد.
شهادت کریم اهل بیت
در مدخل حسن بن علی بخشی نیز به شهادت این امام اشاره دارد: بنابر مشهور، شهادت امام حسن عليه‌السلام در 28 صفر 50 رخ داد. عمر آن حضرت در هنگام شهادت 48 سال بود اما باتوجه به اختلاف اقوال درباره تاريخ وفات، مدت عمر وى نيز، به اختلاف، 46 سال، 47 سال و حتى 58 سال ذكر شده كه به گفته ذهبى (ج 3، ص 277) قول اخير قطعآ نادرست است.
همه منابع نیز بر نوشاندن سم به امام تاکید دارند: بنابر بيشتر منابع معتبر اهل‌سنّت و شيعه، امام حسن عليه‌السلام با خوردن زهر به شهادت رسيد، مسموميت امام، نزديك به چهل روز طول كشيد. در پاره‌اى منابعِ معتبر، اين عمل به همسر حضرت، جَعْده بنت اشعث و به تحريك و تشويق معاويه نسبت داده شده است. در نقل ديگرى، وقتى امام حسن خبر از مسموميت خود میدهد و از ايشان درخواست میشود نام عامل آن را بگويد، امام امتناع میورزد. بنابه نقل ديگرى، اين كار به تشويق معاويه و به دست دختر سهيل‌بن عمرو، همسر ديگر امام حسن عليه‌السلام، صورت پذيرفته است.
درباره دفن امام حسن عليه‌السلام نيز اقوال مختلفى وجود دارد: بنابه روايت شيخ طوسى، امام حسن به برادرش وصيت كرده بود او را در كنار مدفن پيامبراكرم به خاك بسپارند، اما اگر كسانى مانع اين اقدام شدند هرگز پافشارى نكنند، مبادا كه خونى ريخته شود. بنا به نقل بلاذرى، امام چون متوجه بهانه‌جويى مروان شد از تصميم خود منصرف گرديد. براساس نقلى ديگر، امام حسن در اين باره سخنى نگفت، بلكه امام حسين عليه‌السلام می خواست پيكر برادر خود را در كنار رسول خدا به خاك بسپارد.
در دیگر منابع نیز آمده است: امام حسن پيش از وفات، از عايشه خواسته بود كه اجازه دهد در كنار پيامبراكرم به خاك سپرده شود و عايشه موافقت كرده بود ولى حضرت، به سبب مخالفت بنی اميه، از درخواست خود دست برداشته و خواسته بود در كنار مادرش، فاطمه سلام‌اللّه‌عليها، دفن شود. در نقلى ديگر، امام حسن وصيت كرده بود جسدش را، پس از غسل و كفن، براى تجديد عهد نزد قبر رسول خدا ببرند و سپس در كنار مادربزرگش، فاطمه بنت اسد، دفن كنند.
اما امویان مانع از این درخواست می شوند: در اين اوضاع و احوال، نزديك بود مراسم دفن امام حسن به نزاع بزرگى بين بنی هاشم و طرفداران امام عليه‌السلام از يك‌سو و امويان از سوى ديگر منجر گردد. هنگام آوردن جنازه آن حضرت براى زيارت قبر رسول خدا، مروان كه تا آن لحظه گزارشهاى مدينه را براى معاويه می فرستاد، به همراه هزار تن از يارانش با سلاح در مراسم حاضر و مانع اين عمل شد. بنابه روایتی، عايشه وقتى اوضاع را چنين ديد، براى آنكه كار به جاى خطرناكى نرسد، مانع دفن جنازه امام حسن عليه‌السلام در كنار قبر رسول خدا شد. بدين‌گونه امام حسين عليه‌السلام جنازه برادر خود را در قبرستان بقيع دفن كرد.
گزارش دانشنامه جهان اسلام درباره وضعیت مردم نیز در مراسم تشییع پیکر امام خواندنی است: در هنگام دفن آن حضرت، قبرستان بقيع آكنده از جمعيت بود و مردم می گريستند و بازارها بسته شده بود. پس از دفن آن حضرت، محمد حنفيه ضمن اظهار اندوه، به بيان فضائل و مناقب ايشان پرداخت. زنان بنی هاشم يك ماه به عزادارى پرداختند. در مكه و مدينه، زنان و مردان و كودكان، هفت شبانه‌روز بر وى گريستند و بازارها را بستند.
گفتنی است بنیاد دائره المعارف اسلامی در سال 1362 توسط رهبر معظم انقلاب تأسیس شده است. ریاست عالی بنیاد را حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و مدیریت عامل آن را دکترغلامعلی حداد عادل برعهده دارد. گروه های علمی دانشنامه جهان اسلام ذیل 15 گروه اصلی به پژوهش درباره همه موضوعات مرتبط با اسلام می پردازند که تاکنون 18 مجلد از این دانشنامه منتشر شده است.
